Właściwie sznur modlitewny ma dwojaką funkcję, raz, jako metoda mnemotechniczna, a drugi, – jako przyrząd, który uwalnia pamięć od liczenia, używany zarówno do modlitwy jak i medytacji. Za „ziemię rodzinną” sznurów modlitewnych uważa się Azję, konkretnie Indie, gdzie w różnych wyznaniach odliczano inwokacje do boga/bogów na specjalnych mnemotechnicznych przyrządach - sznurach z nanizanymi paciorkami (najpierw były to po prostu pestki lub nasiona), służących do dokładnego odliczania modlitw i ich zapamiętywania. W każdym z wyznań używano różne rodzaje sznurów modlitewnych oraz wypowiadano (niekiedy „w sercu”, czyli w umyśle, bezgłośnie) odrębne formuły mistyczne podczas ich stosowania. Ponieważ zamknięta forma takiego sznura przypomina wieniec, używano określeń „wieniec modlitw” lub „wieniec z róż”, stąd i prawdopodobnie dzisiejsza polska nazwa - różaniec. Termin różaniec ma w języku polskim niejedno znaczenie[1], tu mam na myśli sznur modlitewny z nanizanymi nań paciorkami.

Perły; źródło.

Jak wszystkie dewocjonalia, tak i tasbiḥ – bo tak brzmi jedna z nazw takiego muzułmańskiego „różańca”, jest nie tylko przyrządem do odliczania modlitw, ale i formą biżuterii – uzewnętrznia majątkowy status użytkownika i jest atrybutem jego pobożności. Oraz… w islamie ludowym, gdzie przypisuje się im znaczenie magiczne - amuletem, który posiada szczególną moc i zapewnia błogosławieństwo, chroni od zła. Dlatego wkłada się je pod poduszki dzieci. Podobnie jak w Polsce, gdzie kierowcy zawieszają różaniec na wewnętrznych lusterkach w samochodzie, muzułmanie wieszają tasbiḥ. Praktyka sznura modlitewnego rozwinęła się w islamie dopiero ok. IX w.

Tasbiḥ jest obecnie wszechobecny w świecie muzułmanów, ale nie powinno się korzystać z niego podczas codziennych pięciokrotnych modłów salat (ṣalāt, l.mn. ṣalawāt), czy podczas nabożeństw piątkowych. Za to podczas postu i hadżdżu (ḥaǧǧ), w chwilach namysłu, podczas czekania na coś, lub kogoś, podczas pracy, podczas podróży – cały czas jest w użyciu.

Turkus; źródło.

Wśród sufich, wyznawców odłamu mistycyzmu muzułmańskiego, często sięga się po „różaniec”, (suba, misbaḥa, masbaḥa – inne warianty nazwy muzułmańskiego „różańca”) podczas zikru (ḏikr), specjalnej modlitwy o charakterze litanii, gdyż pomaga podczas wielokrotnych, cyklicznych wymówień wszystkich 99 tzw. atrybutów (lub „najpiękniejszych imion”) Boga oraz innych formuł modlitewnych (najczęściej są to krótkie wykrzykniki i inwokacje typu takbiru (takbīr - Allāhu akbar, „Bóg jest największy"), hamdali (ḥamdala - Al-ḥamdu li-llāh, „Dzięki Bogu"), czy basmali (basmala - b-ismi-llāhi r-raḥmāni r-raḥīmi, „w imię Boga miłosiernego, litościwego"), szahady (šahāda – muzułmańskie wyznanie wiary: lā ʾilāha ʾillā-llāh, muḥammadun rasūlu-llāh, „Nie ma boga prócz Boga, a Mahomet jest jego Prorokiem"), In šāʾ Allāh – „Jeśli Bóg zechce", bądź wyrażeń typu „Chwała Bogu", „On, który przychodzi". Nawet sufi zwykle nie wymawiają ciągiem wszystkich atrybutów Boga, lub jego imion, i zazwyczaj wielokrotnie powtarzają jeden, wybrany na daną okazję, atrybut. Niektórzy sufi noszą subḥę na szyi, dzięki czemu są albo rozpoznawani, jako członkowie konkretnego bractwa lub jednej ze szkół (ṭarīqa), albo oznacza to przyjęcie przez nich jakichś religijnych zobowiązań.

Kolorowe szkło; źródło.

Muzułmańska subḥa składa się najczęściej z 33 paciorków lub ze sznura łączącego trzy części po 33 paciorki każda i w miejscu połączenia posiadającego paciorek łączący i dodatkowy jeden na frędzlu, razem – 101. W użyciu są warianty posiadające 33, 66, 99 i 101 paciorków. Znane są też długie tasbiḥy liczące 1001 paciorków. W niektórych regionach świata islamu tradycyjnie na ceremoniach pogrzebowych trzykrotnie odprawia się modlitwę „tysiąca paciorków”. Sznur z tysiąca paciorków dzielony jest na wiele części, ich ilość i sposób podziału wiąże się z miejscowymi obyczajami religijnymi. Także 33-paciorkowe sznury mogą być podzielone na trzy części. Często podział paciorków na grupy oznaczany jest paciorkiem wyróżniającym się wielkością, kształtem lub kolorem, czy materiałem. Dla muzułmanina tasbiḥ to przede wszystkim narzędzie służące do głoszenia chwały Pana, które ma przypominać o Jego prawie.

Czarny onyks; źródło.

Zazwyczaj tasbiḥ jest wykonany z drewnianych paciorków, ale także spotyka się egzemplarze sporządzone z innych materiałów, np. kości słoniowej, zwykłych pestek, bursztynu, koralu, onyksu, drewna sandałowego, drewna różanego, pereł, kamieni półszlachetnych i szlachetnych czy srebra, a sznur bywa metalowym łańcuszkiem, rzemieniem, splecionymi włóknami roślinnego pochodzenia, splecionym włosiem zwierzęcym lub ludzkim. Dużą wagę przywiązuje się do koloru paciorków i barwy sznura oraz pozostałych elementów ozdobnych (frędzli, „miotełki”). Dziś najpopularniejsze są paciorki z tworzywa sztucznego i sznury z włókien sztucznych. Dla muzułmanów najcenniejsze są zawsze tasbiḥy przywiezione z Mekki podczas hadżdżu (ḥaǧǧ). Z kolei szyici najwyżej cenią tasbiḥy z glinianymi, czerwonymi paciorkami, przywiezione z Karbali (Irak), ich świętego miasta, gdzie znajduje się sanktuarium Imama Al-Husajna.

Choć sznury modlitewne ze specjalnymi paciorkami znane są już od starożytności, a w islamie od IX wieku, i po dziś dzień są używane w prawie niezmienionej formie na całym świecie, to jednak i w tę sferę życia religijnego wkracza „postęp techniczny”: produkuje się oprócz tradycyjnych sznurów modlitewnych „różańce” cyfrowe, a nawet programy komputerowe i na telefony komórkowe pełniące tę funkcję.

            bursztynowy                                                          drewniany                                                       pianka morska i srebro (Turcja)

Dziś największym producentem tasbiḥów są – Chiny… Jak wszystkie dewocjonalia i muzułmańskie sznury modlitewne można nabywać w sklepach internetowych, oferujących niskie ceny i ogromny wybór. Komercjalizacja i globalizacja religii w zakresie produkcji, handlu i dystrybucji międzynarodowej nie zna granic – muzułmański tasbiḥ zaprojektowany w Egipcie, wyprodukowany w Chinach, kupiony na Amazonie w USA zostanie dostarczony do Polski.

dr Zbigniew Landowski, Uniwersytet Gdański

Artykuł powstał na prośbę KNA Arcana i pierwotnie jego fragment ukazał się w drugim numerze Etno Horyzontów.

[1] Np. Różaniec święty to modlitwa kontemplacyjna, a „Różaniec” to tytuł miesięcznika katolickiego.